भक्त श्रेष्ठ चोळाप्पा रामचंद्र नाईक, बुधवार पेठ

मला तुझीच शिदोरी खावयाची आहे… तुझे माझे साताजन्मांचे नाते आहे…

तीर्थक्षेत्रांचे बाजारी स्वरूप, धर्ममार्तंडाची धंदेवाईक दृष्टी यावर महाराजांनी प्रहार केला. पंजाब सिंध, काश्मीर, हिमालय येथे जनजागरण करीत हिंदू संस्कृतीची शिकवण देत अखंड कार्यरत राहिले. क्षणात इथे तर क्षणात शेकडो योजने दूर, सर्व तीर्थ, धर्मक्षेत्र, राजसत्ता, राव व रंक यांना वठणीवर आणण्याचे काम करीत भारतभर हिंडले आणि आयुष्याच्या अखेरच्या पर्वात अक्कलकोट येथे स्थिरावले. भक्तजन आणि साधुजनांचा उध्दार करण्यासाठी महाराजांनी भारतभ्रमण केले. महाराष्ट्रात मुंबई शहरात पंचवीस वर्षे वास्तव्य केले. मग कल्याण, पुणे परिसर फिरून महाराज अंबेजोगाई, मंगळवेढा, परिसरात स्थिरावले. चळांबे, बेगमपुरा, तामदडी, रंगसिध्दनाथ हुलजंगी, घोडेश्वर अशा नाथसंप्रदायाच्या साधुसंतांच्या स्थानी तसेच पंढरपूर, सरकोली अशा पौराणिक स्थळी त्यांचा संसार होता. मंगळवेढ्यानजीक विजापूर जिल्ह्यातील इंडी तालुक्यातील प्रसिध्द तीर्थक्षेत्र भीमरायदेव म्हणजेच मारुतीचे देव निंबर्गी हे स्थान आहे. त्या ठिकाणी रामनवमीच्या उत्सवात महाराजांची उपस्थिती असायची.

माशाळ तालुक्यातील भीमेकाठचे श्रीक्षेत्र मणूर येथील हनुमानभक्त चोळाप्पा रामचंद्र नाईक हे रामनवमीच्या उत्सवासाठी देव निंबर्गीला येत असत. त्यांचा व्यवसाय सावकारीचा. भीमेकाठचे ते प्रसिध्द बागायतदार होते. स्वामी समर्थ महाराज व चोळाप्पांची प्रथम भेट देवनिंबर्गी येथे १८३३च्या सुमारास झाली. चोळाप्पांना पहाताच महाराजांनी त्यास हाक मारली व ‘चोळ्या तुझ्या शिदोरीतील दशम्या मला खावयास दे,’ असे म्हणाले. त्यावर ‘अतिथीवर, आज रामनवमी उत्सवाचा भंडारा येथे असतो. आपण तेथेच प्रसाद भोजन घ्यावे.’ त्यावर महाराज म्हणाले, ‘मला तुझीच शिदोरी खावयाची आहे. ती मुकाट्याने माझे स्वाधीन कर.’ यावर प्रत्युत्तर न करता चोळाप्पाने निमूटपणे आपली शिदोरी महाराजांस दिली. श्रींनी ती खाल्ली. शिदोरी बांधलेल्या कापडाची झोळी करून चोळाप्पास दिली आणि ‘आता मणूरग्राम सोडावे, सावकारी बंद करून श्रीशेषाचार्य प्रज्ञापुरीस म्हणजे अक्कलकोटी जाऊन रहावे,’ अशी आज्ञा केली. महाराजांच्या आज्ञेनुसार चोळाप्पांनी सर्व संपत्ती आपले कुलगुरु यांना अर्पण केली आणि श्रींनी दिलेली झोळी घेऊन सहकुटुंब अक्कलकोट येथे प्रस्थान ठेवले. १८३७ च्या दरम्यानची ही गोष्ट. अक्कलकोट वेशीबाहेर रंगाऱ्याच्या मळ्याचा काही भाग खरेदी केला व तेथे राहू लागले.

१८५६ च्या नवरात्रात ललितापंचमीच्या दिवशी स्वामी महाराज अक्कलकोट येथे अवतरले. अक्कलकोटच्या थोरल्या वेशीच्या देवडीत तीन दिवस राहून कोतवालासोबत चोळाप्पांच्या घरी आले. आमची झोळी कुठे आहे? अशी विचारणा केली. चोळाप्पांनी लागलीच घरात जाऊन खुंटीला टांगलेली झोळी आणली आणि महाराज, आपल्या आदेशानुसार या झोळीतून भिक्षा मागून गुजारा करतो असे सांगितले. यावर स्वामी प्रसन्न झाले ‘मी आता येथे तुझ्या घरीच रहाणार आहे. तुझे माझे साताजन्मांचे नाते आहे,’ असे सांगून महाराज त्यांचे घरी राहू लागले. नित्य नेमाने शेखनुरुद्दीन दर्ग्यावर जात व कर्जाळकरांच्या परसातील वटवृक्षाखाली वामकुक्षी घेत. ते त्यांचे अत्यंत प्रिय स्थान होते. आजचे वटवृक्ष देवस्थान हेच महाराजांचे वास्तव्य स्थान झाले. अक्कलकोट एस.टी. स्टँडच्या उजव्या हाताला, मल्लिकार्जुन मंदिराच्या पुढे चोळाप्पाचे रहाते घर आहे. चोळाप्पाचे व आपले साताजन्मांचे नाते आहे, असे श्री महाराज म्हणत. त्यावेळच्या अक्कलकोटच्या वेशीजवळच्या या ओसाड भागाचे नंदनवन झाले कारण श्रीस्वामी महाराज अक्कलकोटात आल्यावर प्रारंभीच्या काळात येथेच वास्तव्यास होते.

थोरल्या वेशीच्या देवडीत तीन दिवस निराहार बसलेल्या परब्रह्माच्या मुखात पहिला घास गेला तो चोळाप्पांच्या गृही. चोळाप्पांनी महाराजांना भक्तिपूर्वक भोजन घातले. आपल्याच गृही विश्राम करावा अशी गळ घातली. त्यामुळे महाराज काही काळ त्यांचेकडे राहिले. महाराज त्यांचे देह-प्रारब्ध मिटविण्यासाठी विचित्र कृत्ये करीत. पण चोळाप्पांनी त्यांना कधी अव्हेरले नाही. ते महाराजांचे बरोबर रात्रंदिन सावलीसारखे असत. जिथे जातील तिथे मागोमाग असत. एके दिवशी महाराज अक्कलकोटपासून जवळच असलेल्या हासापूर गावी निघाले. नित्याप्रमाणे चोळाप्पाही मागोमाग चालू लागले. ते पाहून स्वामी संतापून म्हणाले, ‘चोळ्या आमचे मागे लागू नकोस. आम्ही पडलो संन्यासी. घरी जाऊन प्रपंच कर.’ परंतु चोळाप्पा मागे फिरले नाहीत उलट निर्भयपणे महाराजांचे चरणी लागत नम्रपणे उद्गारले, ‘महाराज, घरदार आणि बायकापोरे सोडेन परंतु तुमचे चरण सोडणार नाही…’ चोळाप्पाचे हे वक्तव्य ऐकून महाराज त्यांचेवर प्रसन्न झाले. त्यांनी आपल्या पायातील खडावा काढल्या आणि चोळाप्पाच्या अंगावर टाकून, ‘याची पूजा कर’ असे सांगितले. चोळाप्पांनी प्रसाद म्हणून त्या खडावा आनंदाने घरी आणून त्याची अखेरपर्यंत सेवा केली.

अक्कलकोटचे ग्रामस्थ हे वृत्त समजल्यावर चोळाप्पांच्या घरी येऊन स्वामी खडावांचे दर्शन घेऊ लागले. आजही समाधी मठात गेलेला भाविक श्रींच्या त्या चरणकमलांचे दर्शन घेऊन कृतार्थ होतो.

चोळाप्पांचे पूर्वसंचित मोठे होते म्हणूनच प्रत्यक्ष ब्रह्मांडनायक त्याच्या घरी राहिले. चोळाप्पांनी सुरवातीच्या काळात त्यांची नि:स्सीम सेवा केली परंतु पुढे पुढे जशी प्राप्ती वाढू लागली तेव्हा तेव्हा स्वार्थाने डोके वर काढले. निरपेक्ष सेवा सुटली. पूर्वसंचित हळुहळू कमी होत गेले. शेवटी एकदिवस झोळीत शे सव्वाशे रुपये जमा करून श्रींनी त्यास दिले आणि चोळ्या तुझे ऋण फिटले बरे का! असे सांगितले. पुढे ते स्वामींच्या मर्जीतून इतके उतरले की त्याच्या अंतकाळी अर्ध्या कोसावर असूनही श्री स्वामींनी त्यास दर्शन दिले नाही. श्रींचे चरणतीर्थ मोठ्या कष्टाने एका सेवेकऱ्याने मिळवून चोळाप्पास पाडले आणि चोळाप्पांनी देह ठेवला. (सन १८७७) श्रीस्वामींसारखे निधान हाती गवसले पण ते सांभाळता मात्र आले नाही.

भरलेला रांजण रिकामा होण्याचा हा संकेत होता. पैशाच्या नादी लागून खरी भक्ती विसरला त्यामुळे अखेरीस त्याचा व महाराजांचा वियोग झाला.