अक्कलकोटचे खंडोबा मंदिर/ थोरली वेस

हम किसी के हुक्म के ताबेदार नही 

सन १८५६ च्या आश्विनात चिंतोपंत टोळांबरोबर श्री स्वामी समर्थ महाराज सोलापूरहून घोड्यावरून पायवाटेने अक्कलकोटला निघाले. अर्धे अंतर गेल्यावर कलेक्टरचा हुकूम आला म्हणून सोबतच्या चाकराला महाराजांवर लक्ष ठेवण्यास सांगून टोळ माघारी गेले. इकडे महाराज हम किसी के हुक्म के ताबेदार नहीं असे पुटपुटत, चाकराच्या हातावर तुरी देऊन तिथून अदृश्य झाले, ते थेट अक्कलकोटच्या वेशीजवळील खंडोबाच्या मंदिरात प्रकट झाले. निर्गुण निराकाराचे सगुण साकार रूप असलेले श्रीस्वामी समर्थ महाराज, आपल्या आयुष्याच्या अखेरीस १८५६ साली ललिता पंचमीचे दिवशी अक्कलकोट येथे प्रकट झाले ते याच खंडोबा मंदिरात. अक्कलकोटला आल्यावर प्रथम इथे दर्शन घ्यावे. अक्कलकोट एस. टी. स्टँडच्या समोर सोलापूरला जाण्यासाठी जिथे बस वळते तिथे हे मंदिर आहे. अक्कलकोटच्या संस्थानिकांनी बांधलेले त्यांच्या कुलदेवताचे हे मंदिर. श्रीमंत शहाजीराजे भोसले यांच्या पत्नी लक्ष्मीबाई राणीसाहेब या पंढरपूर, तुळजापूर, जेजुरीची वारी करीत. उतार वयात खंडेरायाचे नित्य दर्शन घडावे म्हणून खास जेजुरीहून त्यांनी खंडोबा, बाणाई व म्हाळसा यांच्या मूर्ती आणून त्यांची अक्कलकोट येथे प्राणप्रतिष्ठा केली. मूर्तीना तांब्यांचे मुखवटे चढवले. खंडेरायाच्या मूर्तीबरोबर जेजुरीहून एक लहानसा घोडाही त्यांनी आणला होता. मार्गशीर्षातील रविवारी व चंपाषष्ठीला हा घोडा मिरवत मिरवत मंदिरात आणला जाई. पुढे या घोड्याचा मृत्यू झाला. त्यावेळी मंदिराच्या समोरच त्याच्यावर अंत्यसंस्कार करून त्याची समाधी बांधण्यात आली. बंबगार्डन साहेबाची चवताळलेली वानरी अनेकांचे बळी घेऊन महाराजांचे चरणी शांत झाली.

त्या सुंदरी वानरीची समाधीही घोड्याच्या समाधीजवळ पहायला मिळते. श्रीमंत ताराबाई राणीसाहेबांच्या कारकिर्दीत या लहानशा मंदिराचा जीर्णोद्धार होऊन चारी बाजूंनी पत्रे लावून, दगडी ओटा बांधून मंदिर प्रशस्त करण्यात आले. १९३२ साली संस्थानामार्फत हनुमंत अप्पा गुरव यांची पूजेअर्चेसाठी नेमणूक झाली.

सध्या मंदिराची देखभाल त्यांचे चिरंजीव भवानी व खंडेराव हे करीत आहेत. मार्गशीर्ष शुध्द प्रतिपदा ते चंपापष्ठीपर्यंत खंडेरायाचे नवरात्र, आरती महापूजा-अभिषेक होऊन महाप्रसादाने संपन्न होते.

श्रीमहाराज सदर मंदिरात प्रथम अवतरले आणि थेट आत गर्भगृहात शिरून पाषाणमूर्तीवरील मुखवट्यांशी खेळू लागले. हे दृष्य पहाणारे हबकले. पण ह्या तेजस्वी योगमूर्तीस रोखणार कोण? महाराज हे मुखवटे सोबत घेऊन बाहेर पडले. अन् थोरल्या वेशीजवळ आले. या टोलेजंग वेशीच्या दोन्ही भिंतीत दोन प्रशस्त देवड्या होत्या. महाराज त्यापैकी एका देवडीत तीन दिवस निराहार बसून होते. रिसालदार अहमद अली खाँ नाईकवाडी यांनी, क्यूँ हुक्का पिते हो? असे विचारत रिकामी चिलीम महाराजांचे हाती दिली आणि योगिराजांनी ती ओढून आपल्या योगसामर्थ्याची चुणुक त्यास दाखवली, तो प्रसंग थोरल्या वेशीतच घडला. अक्कलकोटचे वैभव असलेली टोलेजंग थोरली तसेच मुरलीधर मंदिराजवळ असलेली धाकटी वेस आता पहावयास मिळत नाही.

थोरली वेस १९७७ साली अक्कलकोट नगरपरिषदेने मोठमोठे ट्रक आत आणताना अडचण होते म्हणून पाडून टाकली. राधाबाई वाघोलीकरांनी केलेल्या वर्णनात, या वेशीचा उल्लेख असून तिचे दर्शन आता आपणास चित्रातूनच घ्यावे लागेल.

महाराजांचे अलौकिकत्व जाणून रिसालदार चरकला आणि त्याने सन्मानपूर्वक महाराजांना बुधवार पेठेतील चोळाप्पांच्या घरी आणले. खंडोबाच्या मंदिरातील मुखवटे महाराजांनी चोळाप्पांच्या घरी आणले. ते एकमेकांत अडकवून, त्यात धान्य भरण्या ओतण्याचा खेळ महाराज तासन् तास खेळत. आजही हे मुखवटे समाधी मठाच्या गर्भगृहात मधल्या खोवणीत जपून ठेवलेले आढळतात. श्री महाराज मुखवटे घेऊन गेल्यावर पुढे कित्येक वर्षे मंदिरात मूळ पाषाण मूर्तींचीच पूजा केली जायची. छायाचित्रात दिसणारे पितळी मुखवटे वीस वर्षांपूर्वी बनवलेले आहेत. या मंदिरात ज्या शिळेवर महाराज बसले होते तिथे अक्कलकोटचे पूज्य गजानन महाराज यांनी १९८५ साली स्वामींचा मोठा फोटो व पाषाण पादुकांची स्थापना केली आहे. पूर्वी हे मंदिर अगदी मोकळ्या जागी उंचावर होते. परंतु कालांतराने वस्ती वाढली आणि आज दुकानाच्या गराड्यात लपून बसल्यासारखे वाटते.