वटवृक्ष देवस्थान – स्वामींचे अक्षय निवासस्थान

“हम गया नहीं जिंदा है !”

श्रीक्षेत्र अक्कलकोट. महाराष्ट्र आणि कर्नाटकाच्या सीमेवरील बोरी नदीकाठी वसलेले, सोलापूर जिल्ह्यातील एक खेडे. १८५६ साली श्रीस्वामीरायांचे चरणकमल या भूमीला लागले आणि अक्कलकोट संस्थानच्या राजधानीचे हे गाव श्रीगुरुंचे नगर म्हणून ओळखले जाऊ लागले. हिंदुस्थानच्या कोनाकोपऱ्यातून हजारो लोक परब्रह्माच्या दर्शनार्थ इथे गर्दी करू लागले. प्रथम खंडोबाचे मंदिर. मग थोरली वेस, राजजोशी वाडा-पुराणिकांचा वाडा आणि चोळाप्पाच्या पेठेतील घरी महाराजांनी काही काळ विश्राम केला. त्यानंतर दत्तनगर- मूळ मूळ मूळपुरुष वडाचे झाड असे म्हणत, कर्जाळकरांच्या वाड्यासमोरील वटवृक्षाचे खाली श्रीस्वामी महाराज जे विराजमान झाले ते अगदी देह ठेवीपर्यंत. मुरलीधर मंदिराच्या पुढील धाकट्या वेशीच्या समोरील कर्जाळकर, कुलकर्णी, वाकनीस व सरदेशमुख यांच्या अशा चार वाड्यांच्या मधोमध असलेल्या मोकळ्या परसात महाराजांचा वावर असायचा. तेच आजचे वटवृक्ष देवस्थान होय. निष्काम सेवक ज्योतिबा पाडे यांनी या वटवृक्षाच्या मागे एक छोटेसे छप्परवजा देवालय, महाराजांसाठी व स्वत:साठी अशा दोन कुट्या उभारल्या आणि दिनरात सेवा करू लागले. चहूबाजूंनी देवकेळीच्या मोठ्या बागा, अन्य वृक्षांची दाटी, त्यालगत वाहणारा छोटासा ओढा, हत्ती – गाई घोडे यांचे निरंतर वास्तव्य असलेला हा एकेकाळचा निर्जन, शांत परिसर महाराजांच्या वावरामुळे दुमदुमून गेला. वडाखालील कर्जाळकरांच्या बावडीचे मचूळ पाणी महाराजांच्या कृपेने मधुर झाले आणि त्या सुमधूर जलाने अनेक तृर्षात जीव तृप्त झाले. पिण्याच्या पाण्याची समस्या कायमची मिटली.

आयुष्याच्या अखेरच्या कालखंडात महाराज प्रज्ञापुरीस आले. त्यांचा देह जीर्ण झाला होता, तरी वार्धक्याच्या खुणा न जाणवू देता शेवटच्या क्षणा-पर्यत महाराज जनहितार्थ झटत राहिले. श्रुतिंना अभिप्रेत असलेल्या आत्मसमरस स्थितीचे मूर्तीमंत रूप म्हणजे श्रीस्वामीराय होते. नित्यतृप्त, निराहार अशा अखंड आनंदस्थितीला प्राप्त झालेला हा चिन्मय देह अक्कलकोट येथे बावीस वर्षे निरंतर वावरला. त्यांची महाभूज, भव्योदर उंचनिंच देहयष्टी, अनुपम दैदिप्यमान कांती, भेदक नेत्र आणि उग्र मुद्रा पाहून प्रथमदर्शनीच भल्याभल्यांना घाम फुटायचा. सगुणाकडून निर्गुणाकडे वाटचाल करणाऱ्या अक्षय वटवृक्षाखाली स्वामींनी शेकडो लीला केल्या. लाखोंवर कृपा केली. भ्रष्टांना वठणीवर आणले. अनेकांचे दैन्य-दुःख-क्लेश-शोक- आधिव्याधी निवारण करून त्यांच्या जीवनाचे सोने केले. आर्त, अर्थार्थी, योगी, मुमुक्षू – दीन-दलित- साऱ्यांवर मायेचे छत्र धरून त्यांच्यासाठी जीवन मुक्तीचे द्वार खुले केले.

३० एप्रिल १८७८ चैत्र वद्य चतुर्दशी, मंगळवार, सायंकाळी चार वाजता लाखो लोकांचा हा कल्पवृक्ष ह्या वटवृक्षाखालीच उन्मळून पडला. श्रीस्वामी समर्थ नामक एक झंझावात या अक्षय वटाचे तळवटी शांत झाला. त्यानंतर फुलांनी शृंगारलेल्या लाकडी विमानात बसवून श्रींचा जडदेह बुधवार पेठेतील चोळप्पांनी तयार केलेल्या ब्रह्मानंद गुहेत समाधिस्त करण्यात आला. ह्या घटनेला आज एकशे बत्तीस वर्षे होऊन गेली. पण भक्तकल्याणाचे ब्रीद स्वामींनी आजही राखले आहे.

श्रींच्या देहविसर्जनानंतर ज्योतिबा सेवेकरी यांनी महाराजांनी जिथे देह ठेवला, त्या जागी घुमटी बांधून तिथे समाधी निदर्शक म्हणून शिवलिंगाची स्थापना केली. श्रींच्या चरणपादुका शिवलिंगासमोर ठेवून बाबाभट ग्रामोपाध्ये नित्य पूजाअर्चा करू लागले. हे स्थान श्रींचे अक्षय निवासस्थान आहे. त्याचे वैभव आपणच राखले पाहिजे असा विचार करून श्री. ज्योतिबा राजाराम पाडे यांनी स्वत: चे घरदार व जमीनजुमला विकून इथे सोयीसुविधा, सभामंडप, गर्भगृह निर्माण करून वडाखालील हा मठ चिरंतन केला. हैद्राबादच्या शंकरराव राजेंनी गर्भगृहासाठी अर्थसाहाय्य केले. पूजा नैवेद्यासाठी संस्थानमधून नित्य वेतनाची सोय झाली. सकाळच्या पूजेनंतर शिवलिंगावर स्वामी महाराजांचा मुखवटा चढवून श्रींचे येथील वास्तव्य अबाधित केले. आज वटवृक्ष देवस्थानचे जे गगनचुंबी वैभव आपणास दिसते त्याची मुहूर्तमेढ अनेकांच्या सहकार्याने सेवेकरी ज्योतिबा पाडे यांनी रोवली आहे. श्रींच्या पश्चात तब्बल एकेचाळीस वर्षे हे वैभव राखून श्री ज्योतिबा १९११ साली स्वामीचरणीलीन झाले. १९२० साली मूळ गाभारा तसाच ठेवून मठाचा जीर्णोद्धार झाला.

होऊन गणपती व हनुमान मंदिर, सुधारित गाभारा, शेजघर, धर्मशाळा, नगारखाना उभारण्यात आला. या मठात पहाटे पाच वाजता काकडआरती होते. तेव्हापासून पूजा होईपर्यंत आपणास गाभान्यातील पादुकांचे व शिवलिंगाचे दर्शन घडते. त्यानंतर मात्र त्यावर मुखवटा चढवला जातो. माध्यान्हापर्यंत स्वामीभक्तांस इथे पूजा, अभिषेक, लघुरुद्र करता येतो. सायंकाळी आठ वाजता आरती, धुपारती व शेजारती होते. दर गुरुवारी पालखी निघते. स्वामी महाराजांचा पुण्यतिथी उत्सव चैत्र वद्य षष्ठीपासून चैत्र वद्य चतुर्दशीपर्यंत मोठ्या प्रमाणावर साजरा केला जातो. दत्तजयंती, गुरुद्वादशी असे अन्य उत्सवही इथे हजारो भक्तांच्या उपस्थितीत उत्साहात साजरे होतात. श्रीवटवृक्ष स्वामी महाराज देवस्थान अक्कलकोट पंचकमिटीतर्फे आलिशान भक्तनिवास बांधण्यात आले असून तेथे शेकडो लोकांच्या निवासाची सोय होते. अन्नछत्र मंडळामार्फत हजारो लोकांना रोज दोन वेळा इथे प्रसाद भोजन मिळते. अक्कलकोट एस्.टी. स्टँड पासून पायी दहा मिनिटाच्या अंतरावर हे वटवृक्ष देवस्थान आहे.

वटवृक्ष देवस्थान परिसरात असंख्य देव-देवतांच्या मूर्ती, शाळीग्राम, श्रीशिवलिंग, हनुमंत, वेटोळ्यात गुरफटलेले नागराज होते. पैकी विहिरीवरील शिवलिंग हे श्रीमहाराजांच्या अवतार समाप्तीनंतर देवघरात समाविष्ट झाले. परशुराम लंगोटीवाले, ज्योतिबा पाडे, बाबा भटजी ग्रामोपाध्ये व विष्णुपंत पानवळकर यांनी सुमारे साठ वर्षे इथे निरंतर सेवाचाकरी करून या वास्तूचे माहात्म्य दिगंत केले. त्यानंतर चोळाप्पाचे नातू दत्तात्रेय वासुदेव पणतू दिगंबर दत्तात्रेय अशी पूजाऱ्यांची परंपरा असून सध्या चोळाणाचे खापरपणतू येथील पूजेअर्चेचे काम पहातात. स्वामी महाराजांच्या मुख्य उत्सव काळात इथे अलोट गर्दी असते. श्रीमहाराजांचे अक्कलकोटात एकूण पाच मठ आहेत परंतु स्वामीभक्तांची विशेष वर्णी वटवृक्ष मठातच अधिक दिसते. विहिरीजवळील महादेव, श्रीमहाराजांचा मारुती, उजव्या बाजूस श्रीगणेश यांची स्थापना १९३५ साली माजी विश्वस्त सूर्यवंशी यांच्या काळात झाली. यापैकी गणेश मूर्ती अत्यंत मोहक असून प्रथम त्यांचे दर्शन घेऊन मग अन्य स्थानांचे दर्शन घेण्याचा प्रघात आहे. विहिरीवरील महादेवावर सतत धार धरा अशी आज्ञा श्रींनी देहत्यागापूर्वी केली होती. त्यानुसार चैत्र शुध्द द्वितीया ते चैत्र वद्य चतुर्दशी या काळात या शिवलिंगावर सतत धार अभिषेकाची प्रथा २००६ पर्यंत सुरु होती. वटवृक्ष देवस्थानात एकूण चार मारुती असून हा संपूर्ण परिसर महाराजांच्या चैतन्याने भारलेला आहे. वटवृक्षाखालील ज्योती मंडपात अनेक लोक नित्यनाम जप, भजन, पूजन, ग्रंथ पारायण करीत असतात. अक्कलकोट येथे त्रिरात्र मुक्काम केल्यास स्वामीरायांच्या अस्तित्वाची साक्ष पटते असा शेकडो भाविकांचा अनुभव आहे.